Giới thiệu

“Chỉ có một vấn đề triết học thực sự nghiêm túc, đó là tự sát. Đánh giá xem cuộc sống đáng sống hay không đáng sống chính là trả lời cho câu hỏi có tính nền tảng của triết học.”

Mở đầu tiểu luận triết học Thần thoại Sisyphus với những lời khẳng định gây chấn động này, Albert Camus ngay lập tức đẩy người đọc vào trung tâm cuộc truy vấn triết học của ông: ý nghĩa cuộc sống là gì và liệu cuộc sống có đáng sống không?

Trong khi thừa nhận sự vô nghĩa rõ ràng của tồn tại, Camus cho rằng nhận thức này không phải là điểm kết thúc mà là khởi đầu cho một cuộc sống đích thực. Sự vắng mặt của ý nghĩa định sẵn mở ra không gian để con người rèn giũa giá trị riêng thông qua cuộc nổi loạn có ý thức chống lại phi lý. Bài viết này sẽ khám phá triết học phi lý của Camus, tập trung vào tiểu luận Thần thoại Sisyphus và cách ông tiếp cận câu hỏi về ý nghĩa cuộc sống, cũng như sự cộng hưởng của những lập luận này với những băn khoăn đương đại về ý nghĩa, tính chân thực và thân phận con người.

Phần I: Albert Camus và Triết học Phi lý

Bối cảnh Tiểu sử

Albert Camus (1913–1960) là một hiện tượng đa tài. Ông là nhà báo, biên tập viên, nhà soạn kịch và đạo diễn sân khấu, nhà văn, nhà tiểu luận chính trị và nhà hoạt động xã hội – đồng thời, dù nhiều lần phủ nhận, ông vẫn là một triết gia đích thực. Ông bỏ qua hoặc chống lại triết học hệ thống, ít tin vào chủ nghĩa duy lý, thường khẳng định hơn là tranh luận các ý tưởng chính, trình bày tư tưởng qua ẩn dụ, luôn ám ảnh bởi trải nghiệm cá nhân trực tiếp và trăn trở với những câu hỏi như ý nghĩa đời sống trước cái chết. Ông được trao giải Nobel Văn học năm 1957 và được tôn vinh qua các tác phẩm như Người xa lạ, Dịch hạch và Thần thoại Sisyphus.

Dù thường bị gán là “nhà hiện sinh” (existentialist), Camus luôn bác bỏ danh xưng này. Ông từng nói rằng cả ông và Sartre đều ngạc nhiên khi thấy tên họ bị đặt cạnh nhau, và từng cân nhắc việc đăng đàn khẳng định họ chẳng có điểm gì chung. Ông lý giải rằng Thần thoại Sisyphus là tác phẩm phản biện lại triết học hiện sinh, và việc ông thiếu niềm tin vào lý trí khiến ông không thể chấp nhận bất kỳ hệ thống triết học hoàn chỉnh nào. Camus cho rằng sự tương đồng giữa ông và Sartre chỉ xuất phát từ việc họ sống cùng thời và đối diện với những vấn đề giống nhau.

Camus nhận định vị thế của mình là “bi quan về tình trạng con người”, nhưng “lạc quan về bản thân con người”. Ông tin tôn giáo của mình đặt nền tảng trên con người và không cảm thấy nhu cầu tâm linh dành cho Thiên Chúa giáo. Ông cảm thấy gần gũi với “cái nhìn dung hòa, điềm tĩnh của chủ nghĩa nhân văn” – điều đã được người khác ghi nhận.

Những tư tưởng triết học của ông không chỉ xuất hiện trong tiểu luận mà còn xuyên suốt các tác phẩm văn học, như chủ đề chia cắt và đấu tranh tập thể trong Dịch hạch (La Peste), hay lời thú nhận trần trụi lẫn sự phán xét người khác ngụy trang trong tự phê phán ở Sự sụp đổ (La Chute). Ông cũng đối thoại với tư tưởng của các nhà tư tưởng khác như Schopenhauer, Nietzsche, Kafka, Chestov, Kierkegaard và Dostoevsky – người mà ông xem là nhà tiên tri. Camus thường công khai lên tiếng về các vấn đề đạo đức và chính trị, nhất quán đứng về phía những người bị áp bức và chịu bất công. Ông phản đối án tử hình trong suốt cuộc đời. Khi tên tuổi ngày càng nổi tiếng, ông chọn hành động “hậu trường” và can thiệp riêng tư thay vì ký tên vào những tuyên ngôn công khai, bởi ông lo sợ bị lợi dụng. Trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh, ông giữ lập trường độc lập, chỉ trích những lạm quyền ở cả phương Tây lẫn phương Đông.

Khái niệm Chủ nghĩa Phi lý

Trung tâm triết học của Camus là sự phi lý (absurd) của tồn tại. Sự phi lý nảy sinh từ cuộc đối đầu giữa hai thực tại:

1. Khát vọng của con người về ý nghĩa, sự rõ ràng và mục đích
2. Sự im lặng, hỗn độn và thờ ơ của vũ trụ trước những khát vọng ấy

Như Camus giải thích: “Sự phi lý được sinh ra từ xung đột giữa nhu cầu của con người và sự im lặng vô lý của thế giới.” Con người tự nhiên tìm kiếm khuôn mẫu, mục đích và ý nghĩa, nhưng vũ trụ vẫn luôn không đưa ra câu trả lời mạch lạc cho những câu hỏi hiện sinh của chúng ta. Tình thế nghịch lý này – giữa xung lực đặt ra những câu hỏi tối hậu và bất khả đạt được câu trả lời thỏa đáng – tạo nên trạng thái mà Camus gọi là phi lý.

Phi lý không chỉ là khái niệm mà là trải nghiệm sống. Camus miêu tả những khoảnh khắc sự phi lý đột ngột hiển lộ:

“Sáng dậy, lên xe đi làm, bốn giờ trong văn phòng hoặc nhà máy, ăn trưa, lên xe về chỗ làm, bốn giờ công việc chiều, ăn tối, ngủ nghỉ, và thứ Hai thứ Ba thứ Tư thứ Năm thứ Sáu và thứ Bảy cùng theo nhịp điệu này – cái lối mòn ta vẫn dễ dàng tuân theo. Nhưng một ngày nào đó, câu hỏi ‘tại sao’ xuất hiện, thế là mọi sự bắt đầu trong cái mệt mỏi nhuốm màu kinh ngạc.”

Trong những khoảnh khắc ấy, tính máy móc của thói quen hiện ra, và ta chất vấn mục đích của tất cả. Phi lý chính là nhận thức đột ngột về khoảng cách giữa khát khao ý nghĩa của ta và sự im lặng của thế giới.

Phần II: Thần thoại Sisyphus

Tự sát như một Giải Pháp

Thần thoại Sisyphus mở đầu bằng khẳng định chắc nịch: tự sát chính là vấn đề cơ bản nhất của triết học. Với Camus, câu hỏi “Tôi có nên tự kết liễu đời mình?” không đơn thuần là vấn đề tâm lý hay cảm xúc, mà là một vấn đề triết học đụng chạm đến tận cùng sự tồn sinh của con người. Nếu cuộc sống vốn không có ý nghĩa sẵn có, liệu nó có đáng để sống?

Camus xem câu hỏi này như phản ứng tự nhiên khi nhận thức được sự phi lý. Thật phi lý khi không ngừng truy tìm ý nghĩa trong một cuộc đời vốn vô nghĩa; phi lý khi hy vọng vào sự tồn tại nào đó sau cái chết – thứ kết thúc bằng sự tuyệt diệt của chúng ta; và phi lý khi cố gắng nhận thức, thấu hiểu hay giải thích thế giới, bởi mọi nỗ lực đạt tới tri thức hợp lý đều vô vọng.

Thế nhưng, Camus kiên quyết bác bỏ quan niệm cho rằng chấp nhận sự phi lý đồng nghĩa với tự sát. Trái lại, ông gợi ý rằng chấp nhận phi lý chính là sống trọn vẹn cuộc đời này, trong sự tỉnh táo rằng ta là những sinh vật có lý trí bị kết án phải sống trong khoảnh khắc ngắn ngủi giữa một thế giới vô lý, rồi sẽ chết đi. Tự sát, giống như hy vọng, chỉ là một lối thoát khác để trốn chạy khỏi cuộc xung đột giữa khát khao ý nghĩa của ta và sự im lặng của vũ trụ.

Giới Hạn của Lý Trí

Lập luận phản đối tự sát của Camus gắn liền với sự phê phán của ông về giới hạn của lý trí. Ông cho rằng lý trí con người không đủ khả năng để thấu hiểu thế giới hay đưa ra câu trả lời dứt khoát cho những câu hỏi sâu xa nhất của chúng ta. Bản thân thế giới này vốn không hợp lý, và mọi nỗ lực áp đặt trật tự duy lý lên nó cuối cùng đều vô ích.

Sự hoài nghi về sức mạnh của lý trí cũng mở rộng đến cả những hệ thống triết học tự nhận có thể đưa ra lời giải toàn diện về thực tại. Camus bác bỏ những hệ thống như vậy, coi đó chỉ là những nỗ lực chạy trốn khỏi sự phi lý thay vì đối mặt với nó một cách trung thực. Ông viết: “Tôi không rõ thế giới này có hay không một ý nghĩa vượt cao hơn nó. Nhưng tôi biết rằng nếu có thì tôi cũng không biết, và ngay lúc này tôi không có cách nào tìm biết.” Đối với Camus, phản ứng thích hợp trước giới hạn của lý trí không phải là từ bỏ hoàn toàn tư duy duy lý, mà là nhận ra ranh giới của nó. Con người phi lý đòi hỏi sự chắc chắn trên hết, và nhận ra rằng anh ta chỉ có thể chắc chắn về sự phi lý mà thôi. Chân lý duy nhất về bản thân anh ta luôn tồn tại chính là khát khao về sự thống nhất, lý trí và rõ ràng, và chân lý duy nhất về thế giới dường như chắc chắn là nó không tuân theo bất kỳ hình dạng hay khuôn mẫu rõ ràng nào.

Tự Sát Triết Học

Trong Thần thoại Sisyphus, Camus phân biệt rõ lập trường của mình với các triết gia hiện sinh như Kierkegaard, Jaspers và Heidegger. Dù thừa nhận những nhà tư tưởng này nhận ra tính phi lý trong thân phận con người, Camus phê phán họ vì cái mà ông xem là thái độ chạy trốn tối hậu.

Theo Camus, các triết gia hiện sinh đã phản bội lại nhận thức ban đầu của chính mình khi tìm cách quy chiếu về những thứ vượt khỏi giới hạn của thân phận con người, khi hướng đến cái siêu việt. Ông lập luận rằng “những triết lý hiện sinh này thần thánh hóa chính cái điều đã nghiền nát chúng và tìm ra lý lẽ để đặt hy vọng trong chính cái điều đã ép chúng đến kiệt cùng. Các triết lý đó đều tìm niềm hy vọng gượng gạo đó trong tôn giáo.”

Camus đặc biệt không đồng tình với Kierkegaard – người xem cuộc sống vô cùng phi lý do thiếu vắng ý nghĩa trung tâm, nhưng lại đề xuất “cú nhảy đức tin” như lời giải. Với Kierkegaard, niềm tin vào Chúa cuối cùng sẽ mang lại ý nghĩa cho đời sống. Camus bác bỏ hình thức chạy trốn này, cho rằng nó từ bỏ cuộc đối mặt trung thực với sự phi lý để ôm lấy những ảo tưởng dối lừa. Ông gọi quan điểm hiện sinh này là sự tự sát triết học. Khác với chủ nghĩa hiện sinh, Camus miêu tả lập trường của mình là “lý trí sáng suốt biết lưu ý nhận biết những giới hạn của mình”. Ông kiên quyết duy trì sự căng thẳng giữa khát khao ý nghĩa của chúng ta và sự im lặng của thế giới, từ chối cả cú nhảy đức tin lẫn sự đầu hàng trước tuyệt vọng.

Hạnh phúc trong sự đối diện với định mệnh

Sau khi bác bỏ cả tự sát thể xác lẫn tự sát triết học (cú nhảy đức tin), Camus đề xuất con đường thứ ba: chấp nhận sự phi lý và tìm thấy ý nghĩa ngay trong chính cuộc vật lộn với nó. Cách tiếp cận này được minh họa rõ nét qua cách ông diễn giải Thần thoại Sisyphus.

Bị các vị thần kết án phải đẩy tảng đá lên núi chỉ để thấy nó lăn xuống, lặp lại mãi mãi, Sisyphus thoạt nhìn có vẻ là hiện thân của sự vô ích và tuyệt vọng. Nhưng Camus lại thấy ở ông một người anh hùng phi lý – kẻ thể hiện trọn vẹn thân phận con người: “Sự khinh thường của chàng với các vị thần, nỗi thù ghét cái chết và tình yêu cuộc sống nồng nhiệt đã bắt chàng chịu hình phạt khôn tả, khi mà toàn bộ kiếp bình sinh bị dốc vào một việc không đạt đến gì cả.”

Đối với Camus, khoảnh khắc then chốt không phải khi Sisyphus đẩy tảng đá lên núi, mà là lúc ông bước xuống để bắt đầu lại. “Chính vào lúc trở lại đó, trong khoảng khắc ngừng tay đó, Sisyphus lôi cuốn sự chú ý của tôi” Camus viết. Trong khoảnh khắc ý thức này, khi Sisyphus nhận rõ sự vô nghĩa trong nhiệm vụ của mình nhưng vẫn kiên quyết tiếp tục, ông đạt được một dạng chiến thắng đặc biệt. “Bản thân cuộc tranh đấu hướng tới đỉnh cao là đủ đế lấp đầy trái tim con người.” Camus kết luận. “Ta phải tưởng tượng là Sisyphus hạnh phúc.”

Thứ hạnh phúc này không dựa trên ảo tưởng hay sự chối bỏ, mà xuất phát từ sự chấp nhận định mệnh với đôi mắt tỉnh táo và ý chí kiên cường sống trọn vẹn bất chấp nó.

Phần III: Tìm kiếm Ý nghĩa giữa Phi lý

Nổi loạn, Tự do và Đam mê

Camus chỉ ra ba hệ quả của việc sống cùng sự phi lý: nổi loạn, tự do và đam mê. Cùng nhau, chúng tạo nên cách tiếp cận, mà theo ông, để tìm thấy ý nghĩa bất chấp sự phi lý.

Nổi loạn là sự từ chối hòa giải với tình trạng phi lý. Đây không phải là nỗ lực chối bỏ hay trốn chạy khỏi sự phi lý, mà là một cuộc nổi dậy có ý thức chống lại nó. Sống trong phi lý đồng nghĩa với việc tồn tại trong trạng thái xung đột liên tục – một cuộc nổi loạn chống lại sự vô nghĩa của cuộc sống và tính tất yếu của cái chết. Bằng cách nổi loạn chống lại sự phi lý, chúng ta khẳng định nhân phẩm và nhân tính của mình trước một vũ trụ thờ ơ.

Như Camus giải thích trong một cuộc phỏng vấn (được in trong tập Lyrical and Critical Essays): “Chấp nhận sự phi lý của mọi thứ quanh ta là bước đầu tiên, một trải nghiệm cần thiết: nhưng nó không nên trở thành ngõ cụt. Nó khơi dậy một cuộc nổi loạn để nở rộ và kết quả.” Chính cuộc nổi loạn này trao cho chúng ta sức mạnh làm chủ hoàn cảnh. Giống như Sisyphus bước xuống núi để lại đẩy tảng đá lên, chúng ta có được sức mạnh thông qua sự phản kháng kiên trì trước sự phi lý mà không cách nào có thể đánh bại.

Tự do trong triết học Camus không phải là tự do siêu hình (khả năng quyết định định mệnh tối hậu), mà là tự do chúng ta trải nghiệm trong hiện tại – tự do suy nghĩ và hành động theo lựa chọn mà không bị ràng buộc bởi những ảo tưởng về ý nghĩa hay mục đích tối thượng.

Bằng cách từ bỏ ý niệm rằng chúng ta có một sứ mệnh định sẵn, chúng ta đạt được tự do để đón nhận từng khoảnh khắc cuộc sống như nó đến, không bị che mắt bởi những định kiến. Người phi lý tự do chính xác vì họ đã từ bỏ cuộc tìm kiếm ý nghĩa tuyệt đối và ôm lấy sự tự do của hiện tại.

Đam mê là yếu tố thứ ba trong cách ứng phó của Camus với sự phi lý – sống cuộc đời với cường độ và sự trọn vẹn trong từng khoảnh khắc hiện tại. Camus viết “điều quan trọng không phải là sống cuộc đời lý tưởng nhất mà là sống trọn vẹn nhất.” Khi không có hệ quả vĩnh cửu hay mục đích siêu nghiệm, sự phong phú của trải nghiệm tức thời trở thành yếu tố tối quan trọng. Đam mê đồng nghĩa với việc ôm lấy cuộc sống trong mọi khía cạnh – niềm vui và nỗi buồn, khoái lạc và đau đớn – với nhận thức trọn vẹn và cường độ mãnh liệt.

Tỉnh thức và Ý Thức

Điểm cốt lõi trong cách tiếp cận của Camus về ý nghĩa chính là khái niệm tỉnh thức – sự nhận thức rõ ràng về tình trạng phi lý mà không cần ảo tưởng hay lẩn tránh. Tỉnh thức là sự minh mẫn và can đảm của tâm trí từ chối mọi ảo tưởng và sự tự lừa dối bản thân. Camus lập luận rằng chỉ thông qua nhận thức tỉnh táo về sự phi lý, chúng ta mới thực sự sống đích thực và tìm thấy ý nghĩa. Chính ý thức này khiến Sisyphus vượt lên trên định mệnh của mình: “Tại mỗi khoảnh khắc trên chặng đường từ đỉnh cao từ từ ngập dần vào sào huyệt của các vị thần đó, chàng vượt lên cao hơn số phận mình. Chàng mạnh hơn tảng đá.” Sự tỉnh thức không xóa bỏ được phi lý – thậm chí còn làm sâu sắc thêm nhận thức của chúng ta về nó – cho phép ta sống cùng phi lý mà không bị nó nghiền nát. Bằng cách duy trì ý thức về cuộc xung đột giữa khát khao ý nghĩa của chúng ta và sự im lặng của thế giới, chúng ta chuyển hóa mối quan hệ với phi lý từ thân phận nạn nhân thành thái độ thách thức.

Kiến tạo Ý nghĩa thông qua Sự Dấn thân

Với Camus, ý nghĩa không phải thứ chúng ta khám phá mà là thứ chúng ta kiến tạo thông qua cách ứng phó với phi lý. Bằng cách ôm lấy tinh thần nổi loạn, tự do và đam mê, chúng ta có thể tìm thấy ý nghĩa cuộc sống bất chấp sự phi lý vốn có của nó.

Ý nghĩa này không mang tính siêu việt hay vĩnh cửu, mà hiện hữu và tạm thời. Nó được kiến tạo thông qua sự dấn thân của chúng ta với chính cuộc sống, trong tất cả sự phi lý của nó. Như Camus viết: “Nhận thức được về cuộc sống, về sự nổi dậy, về tự do, đến hết mức, chính là sống và sống trọn vẹn hết mức.”

Theo Camus, ý nghĩa cuộc sống nằm ở:

1. Sự chấp nhận có ý thức về phi lý – thừa nhận khoảng cách giữa khát khao ý nghĩa và sự im lặng của thế giới
2. Nổi loạn chống lại phi lý – từ chối đầu hàng tuyệt vọng hay thực hiện cú nhảy đức tin
3. Đón nhận tự do – kiến tạo giá trị riêng thông qua những lựa chọn trong hiện tại
4. Sống với đam mê – trải nghiệm cuộc sống một cách trọn vẹn và mãnh liệt
5. Duy trì tỉnh thức – luôn ý thức về tình trạng của mình mà không ảo tưởng

Theo cách này, Camus mở ra một con đường dẫn tới ý nghĩa mà không phủ nhận hay đầu hàng trước phi lý. Đó là ý nghĩa chúng ta không ngừng kiến tạo thông qua cách ứng phó với phi lý – một “ý nghĩa tương đối” luôn “trong tình trạng nguy hiểm” nhưng vẫn chân thực và giá trị.

Kết luận

Hành trình khám phá sự phi lý và cách ứng phó mà Albert Camus đề xuất vẫn tiếp tục cộng hưởng sâu sắc với độc giả qua nhiều thế hệ. Trong một thế giới hỗn độn, thờ ơ và kháng cự lại những khát khao sâu xa nhất của con người về ý nghĩa và mục đích, Camus mang đến một triết lý không chọn cách trốn chạy vào những ảo tưởng an ủi, cũng không đầu hàng tuyệt vọng.

Sức mạnh trong tư tưởng Camus không nằm ở tính hệ thống chặt chẽ hay độ chính xác phân tích, mà ở sự đối mặt trung thực với thân phận con người và thái độ từ chối mọi câu trả lời dễ dãi. Chủ nghĩa phi lý của ông vạch ra con đường trung đạo giữa vực thẳm hư vô và sự xác tín giáo điều – vừa thừa nhận khó khăn khi tìm kiếm ý nghĩa giữa một vũ trụ dường như thờ ơ, vừa khẳng định khả năng kiến tạo ý nghĩa thông qua chính lựa chọn và hành động của chúng ta. Hình ảnh Sisyphus – lầm lũi bước xuống núi để bắt đầu lại nhiệm vụ vô ích, nhưng bằng cách nào đó vẫn chấp nhận và vươn vai đỡ lấy tảng đá – tiếp tục truyền cảm hứng cho những ai khao khát sống chính trực giữa một thế giới thiếu vắng ý nghĩa hay mục đích tiền định. Camus viết “khi hoàn toàn tin rằng nguồn gốc của tất cả những gì thuộc về con người đều mang tính con người, một người mù sẽ hăm hở muốn gặp ai đó biết rằng bóng đêm dài vô hạn, nhưng anh ta vẫn tiếp tục bước đi. Tảng đá lại tiếp tục lăn.”

Rốt cuộc, có lẽ giá trị lớn nhất trong triết học Camus không nằm ở những câu trả lời, mà ở những câu hỏi ông đặt ra. Bằng cách buộc chúng ta đối mặt với câu hỏi triền miên “Liệu cuộc sống có đáng sống?“, Camus mời gọi ta soi xét lại chính cuộc đời mình và những nguồn ý nghĩa ta tìm thấy. Trong quá trình ấy, ông thúc giục ta sống tỉnh thức hơn, chân thực hơn, trọn vẹn hơn – để kiến tạo ý nghĩa thông qua sự dấn thân vào chính cuộc sống, trong tất cả sự phi lý lẫn vẻ đẹp của nó.

Tham khảo:

Aronson, Ronald. Albert Camus. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2022 Edition). Edward N. Zalta & Uri Nodelman (eds.). URL = <https://plato.stanford.edu/archives/win2022/entries/camus/>

Camus, Albert. (1968). Lyrical and Critical Essays. Philip Thody (Biên tập). (Ellen Conroy Kennedy dịch). New York: Alfred A. Knopf

Camus, Albert. (2024). Thần Thoại Sisyphus. (Trương Thị Hoàng Yến, Phong Sa dịch). TP. HCM: Trẻ

Lottman, H. R., 1997. Albert Camus: A Biography. Corte Madera, CA: Gingko.